1.13 Une jeune Luxembourgeoise en pension en Belgique

Un témoignage révélateur et touchant d’un passé pas si lointain.

Ma sœur vient de découvrir un grand carton plein de vieilles photos et de lettres gardées par notre mère. Afin d’en faire parvenir le contenu d’une façon tant soit peu ordonnée à nos enfants, j’ai entrepris d’en trier le contenu.

Parmi les documents se trouve une lettre non signée envoyée de Belgique par Thérèse, la sœur favorite de notre mère, (1896-1927). Elle s’y trouvait en pension “pour parfaire son éducation”. La lettre ne porte ni signature ni date et n’indique pas non plus qui en est le destinataire. Elle a été écrite peu après la guerre, en 1919 ou en 1920, il y a donc cent ans! Le destinataire doit en avoir été Emmy (1893-1922),  sœur ainée à la fois de Thérèse et de notre mère Jeanne Simonis (1904-1996).

La disparition prématurée d’Emmy et de Thérèse est symptomatique des ravages causés en ces temps par des maladies infectieuses sans remède, la grippe espagnole notamment. Le texte de la lettre, reproduit ci-après, décrit d’une façon détaillée la vie en pension en ces temps-là. J’ai estimé qu’il s’agit d’un témoignage amusant de cette époque, d’un “Zeitzeugnis“.

Passer un certain temps en francophonie était alors une tradition bien établie pour les jeunes Luxembourgeois. Depuis des générations nos apprentis ferronniers. menuisiers et autres, avant d’être acceptés comme maîtres par leurs corporations respectives, allaient travailler pendant une année ou deux auprès de maîtres-artisans français, faire leur ” tour de France”. Mon grand-père d’Esch s/Alzette, Johann Hamilius, dit «de Schlompjang », forgeron de son état, l’a encore fait.

De même les filles de nos paysans passaient parfois quelque temps en France ou en Belgique comme servantes auprès de familles aisées pour y apprendre “les bonnes manières et le français”. Dans le même but les filles de bourgeois furent parfois mises en pension, pendant un semestre ou deux, en Belgique ou en France. Avec la création de « Sainte Sophie » et, plus tard, du Lycée de Jeunes Filles à Luxembourg, cette pratique s’est faite plus rare. J’ignore si elle a disparue.

Rédigée en luxembourgeois, l’orthographe de ladite lettre est fantaisiste, preuve qu’à l’époque écrire en luxembourgeois ne fut pas coutumier. La déchiffrer fut une tâche plutôt ardue. En plus l’écriture utilisait parfois des caractères de l’ancienne écriture allemande.

Ci-après donc  le texte reproduit tel quel. Il finit par un bref commentaire rédigé en français indiquant qu’il a été écrit dans un moment où son auteur « était furieuse ». En  décrivant comment se passait la journée-type des jeunes pensionnaires, ma défunte tante n’y est  en effet pas tendre à l’égard des bonnes sœurs qui l’hébergaient. Thérèse y supplie d’ailleurs sa sœur de ne montrer la lettre à personne et, surtout, pas à leur maman de peur, probablement, soit qu’elle  encoure des reproches, soit d’être rapatriée, probablement les deux à la fois.

Conséquence présumée de l’expérience de Thérèse, sa sœur Jeanne, notre mère, a passé sa formation francophone dans un pensionnat plus moderne à Vilvorde. Elle en avait gardé un excellent souvenir.

J’ai renoncé à traduire le texte de la lettre de Thérèse en français, espérant que la grande majorité des lecteurs parviendra à le comprendre. Et je me hâte d’ajouter qu’en le publiant, j’entends m’abstenir de tout commentaire ou de jugement. J’ai trop souvent critiqué la tendance de juger avec les yeux d’aujourd’hui les faits de ceux qui nous ont précédés pour tomber dans le même travers.

Voici le texte :

Wé ech den dag an der Pension zô brengen

Miorges  erwechen ech gewènlech um fenèf auer, Dann denken ech mer sè werden dach nach esò bàl net schellen kommen. Kaum hun ech et geduocht dan get dier op. Tleft en durech de gank, de Gaz get ugefagen an ech héeren ewè eng der schrecklechen Pensonsschellen and Hand gehol get, an ech verkrauen mech huerteg ennech meng den Decken fir dat gelauts net ze heéren, ewel nun laafen se durech all geng ze lauden, dass eso guer een doedechen geng erwechen. Wann se ophalen dann klammen ech heraus an  werdem ech mech nach e weneg fu kélt geschudert hun, tommelen ech mech mat undoncken ewel mer hun nemmen eng feérelstonn zeit a an deer zeit kommen se nach kuken ob mer och op sin se gin durech de gank an  beden an kommen ons gud Raed gin, dan schellt et an mer mussen ons and Rei stellen fir an eng Kummer ze goen wo engt stateet fun deer Mutter Gottes steht an woe mer op de Bodem kneen an onst Muergesgebet machen. Dat bestet aus enger dozen Gebeder an aus guden firsetz fir den dag. Dat hescht mer sollen de schlecht Seiten vun der Pension net kuken an nemmen zefrieden sin dann hatte mer dat schensten lêven hei. Dat kann jo och woer sin! No enger halwer stonn ponkt sex auer, wann all uerdentlech Leit nach schlofen dann gin mer and Kapell and Mess wo der se all kommunizéere gin mat ausserem …(?) de Letzeberger an e puer Belscher. Um Ponkt sieven wan d’Auer am ganck sieven mol schlét kommen mer eraus an stellen ons and Rei. Da gin mer op den Dortoir a machen ons Better, dann stellen mer ons and Rei a kommen erof an den eneschten Gank an stellen ons and Rei, dann hun mer zwo Minuten Paus. Dann stellen mer ons and ging and  Rei an mer ging an de Refectoir fir Kaffi ze drenken an Schmieren ze essen, Dat hescht: gaz vill Malzkaffi mat drei Drepsen Moelech die mat Wasser gedeft sin an drei Schmieren mat Margarin drop. Wann en der veer helt, dann get e schons scheel bekukt. Me dat sin keng Schmieren ewè mer der doheem hun, se sin eso den dass, wann se obenen geluecht sin net eso deck sin ewé dè Letzeburger. Dann hun mer nach eng véerel enchen Paus an um acht auer stellen mer ons and Rei, machen e Knix bis ob de Buedem an dann gin mer um acht auer and d’Salle d’étude an …(?) and Class. Do gin dan während enger halver Stonn, schlech gemoos, d’schlecht d’noten vun de Letzeburger virgelest and jidveren kritt nach eng Prédegt no. Dann get Dictée firgelesst,  all Wuert explizèert an buschtabéert an dann dickteért an nach ganz gené ausgesprach wè et geschrieven get. Herno  get nach d’hallef dictée und d’Tafel geschrieven an dann kennen mer se gut verbessert of gin. Als zwét Stonn hun mer écriture. Dat lescht mer leéren  buschtaven machen dass se sgetzeg  (?) gin en i u   e e an en l (caractères  caligraphiés) dann um 10 auer hun mer Paus me mer gin nach firtescht eng kleng Adoration and Kapell machen. Dann kreen mer eng Bier an eng Melassenschmier. Wann mer dat gées hun dan get Klass erem un mer leéren rechnen dat wellt soen dass eng fraction doeraus besteht dass eng Ziffer owen ass an eng ennen an e Strech an der Met. Um zwelef auer knéen me mer mer  op den Bodem an mer beden den Angélus. Da stellen mer ons and Rei an mer gin essen. Fir descht get et eng Wasserzopp, dann eng reschter Poulet dé stengt an eso dek ass ewé eng noss an durno en klengt dent Steck Flesch vill Gromperen an Gemés. Als desssert get et all dag an all dag eng Bier, muorges an owes. Me dè Bier mus mat der forschett gés gin, dat fannn ech ewel alt dach e weneg domm, zumol wann en d’Flesch un Zoppenteller esst. Durno hun mer eng lang Paus fun enger Ston, dann um halver zwo get et erem and Klass me elo hun mer nemmen Politess Education, Maintien etc. mate mer engem langem Gebét der zwezweschent. Um feér auer  Malzkaffee mat 3 drepsen de gedefder Melech an 3 Melassenschmieren .Melass dees en emol ken am Krig gess hot ma et esst en et all fir net ze erhengeren Engfeérel stonn Paus an Etud bis halver sieven dann ass grossen Segen mat Rosenkranz an Gesank dann kréen mer erem gromperen mat enger Kessschmier an dan eng Stonn Paus durno Nuochtebet geknèt um Bodem eng halef stonn mat acte de Consience an dann get et den Dortoir mer lossen ? and Rideau erof an mer mengen endlech roeg ze sin..Det en sech hurteg aus wesht en sech d’Gesicht an d’Zen well muorges  huot en dovir keng Zeit an dann helt en seng Photographien an seng Breff an wellt en kreischen . Mé oje dann kommen dè Nennercher gelaaf t a se treschten en “que l’ange gardien soit avec vous” an so virun. Mé dat ass nach neischt, dem Milly Champagne hun se eso gur eng schlecht not gin well et gekrasch hot. Also dann stoppen ech mech ennert meng zwo denn decken iwert dè ech nach mei Mantel geloucht hun. an dann kommen se nach eng ke’er eran kucken ob ech och am Bett leien, se beden nach e beschen an dann kann ech schlofen fun neng bis fenef wann d’Litanei erem ugeht.

Dat as mei Pensionsléve

je t’envoie ceci quoique ce n’est pas bien écrit parce que j’étais en fureur quand je l’ai écrit mais c’est tout de même vraie. Je suis si contente que tu viendra que je ne peux pas l’exprimer.  Katy Wolf est déjà retourné elle était devenue malade de la vie de pension et tu pourra demander à Betty ce que je ne peux pas t’écrire. Ne montre cette lettre à personne surtout pas à maman ci elle est retourner parce qu’elle pourrait croire que c’est plus terrible ici qu’en vérité. On chassera ? encore une bonne ? Champagne ?

Continuation de l’écrit en marge de la lettre : Et Suzannne Knepper ne se restera pas non plus longtemps ici alors nous resterons encore à 3 Luxembourgeoises. ?, ? et moi. Mais sais-tu qu’on a dit que ces deux-là sont de bonnes enfants et moi aussi, mais si j’irais beaucoup avec les autres je deviendrais hardi comme eux.

Ce que regarde Paul F, je te conseil de ne pas devenir à cause de lui une vieille toute aigrie. Au revoir à bientôt de ta petite soeur qui a eu une grande déception de la vie en pension. J’ai écrit ceci exprès sur la feuille pour que tu ne puisse pas la montrer.

JH, le 20 décembre 2019

 

Laisser un commentaire

Votre adresse e-mail ne sera pas publiée. Les champs obligatoires sont indiqués avec *